Giriş
Malum oldugu üzere Yemen, Türkiye'de türkülere konu olmuş bir beldedir. Çünkü Arap yarimadasinin güneyinde bulunan bu ülke zamaninda Osmanli devletinin hakimiyeti altindaydi. O günün şartlarinda Yemen'e gidip o topraklari işgal etmek isteyen Ingilizlere karşi savaşmak hayli zor oldugundan gidenlerin çogu geri gelmiyordu. Günümüzde ulaşim imkanlarinin bir hayli ilerlemiş olmasina ragmen Yemen, Türkiye'ye hala uzak. Bu da bu ülkeyle ticaretin, işbirligin ve muhtelif alanlardaki ikili ilişkilerin çok zayif olmasindan kaynaklaniyor.
Yemen her ne kadar bize uzak olsa da tarihte önemli bir yeri olmuştur. Kur'an-i Kerim'de Hz. Süleyman'in hayatiyla ilgili olarak Yemen'den söz edilir. Kabe'yi yikmaya kalkişan Ebrehe de Yemenliydi. Resulullah (s.a.s.)'da tevhid mücadelesinde Yemen'le yakindan ilgilenmiştir. Biz de bu sayimizda "Islam Cografyasi" bölümümüzde Yemen'i tanitiyoruz.
Yemen Hakkinda Genel Bilgiler
Resmi adi: Yemen Cumhuriyeti
Başkenti: San'a (Nüfusu: 550.000)
Diger önemli şehirleri: Aden (400.000), Taiz, Hudeyde, Makalla, Hadramevt.
Yüzölçümü: 527.968 km2
Nüfusu: 16.000.000 (2000 tahmini). Nüfusun % 25'i şehirlerde yaşamaktadir. Ortalama ömür 50 yildir. Çocuk ölümlerinin orani binde 121'dir. Nüfusun % 46'sini 14 yaşin altindakiler oluşturmaktadir.
Km2 başina düşen insan sayisi: 23.7
Nüfus artiş hizi: % 2.7
Etnik yapi: Yemen'de nüfusun % 97.3'ü Araptir. Kalan nüfusu Güney Asyalilar (% 1), Somalililer (% 1.2), Malaylar (% 0.2) ve yahudiler (% 0.04) oluşturmaktadir.
Dil: Resmi dil ve halkin genelinin konuştugu dil Arapça'dir.
Din: Resmi din Islâm'dir. Halkin % 99'u Müslümandir. Nüfusun % 1'ini de yahudilerle dogu dinleri mensuplari oluşturmaktadir. Müslümanlarin % 55'i Sünni, % 45'i Zeydidir. Zeydiler, Şiilerin bir koludur. Ancak Ehli Sünnete Caferilerden daha yakindirlar. Bu yüzden Zeydiler, Şianin en yumuşak ve Ehli Sünnet'e en yakin kanadi olarak bilinir. Çok az sayida da Ismaili vardir. Sünnilerin geneli Şafiidir.
Cografi durumu: Ortadogu ülkelerinden sayilan ve Arap Yarimadasi'nin Afrika'ya bakan güney ucunda yer alan Yemen, kuzeyden Suudi Arabistan, dogudan Umman, güneyden Hint Okyanusu (Aden Körfezi), batidan Kizildeniz'le çevrilidir. En yüksek yeri Hadur Şu'ayb (3760 m.)'dir. Topraklarinin % 1'i tarim alani, % 40'a yakini otlaktir.
Yönetim şekli: Çok partili demokratik sisteme dayali bir cumhuriyet rejimiyle yönetilmektedir. Iki Yemen'in birleşme sürecini oluşturan geçiş döneminde cumhurbaşkanligini eski Kuzey Yemen cumhurbaşkani, cumhurbaşkani yardimciligini eski Güney Yemen Sosyalist Parti genel sekreteri, başbakanligi da yine eski Güney Yemen devlet başkani yapti. Geçiş döneminin bitmesinden sonra gerçekleştirilen seçimlerde 301 üyeli bir parlamento oluşturuldu.
Ancak çikan iç savaş dolayisiyla birleşik yapi korunamadi. Iç savaştan sonra eski Güney Yemen'e hakim olan Sosyalist Parti'nin bütün ayricalikli haklari alindi. Şu an bu parti diger siyasi partilerle eşit düzeydedir. 301 sandalyeli parlamentonun üyeleri de ülkenin tümünde gerçekleştirilen serbest seçimlerle belirlenmektedir. Yemen, BM, IKÖ (Islâm Konferansi Örgütü), Arap Devletleri Birligi, IMF (Uluslararasi Para Fonu), Islâm Kalkinma Bankasi gibi uluslararasi örgütlere üyedir.
Siyasi partiler:
Genel Halk Kongresi: Cumhurbaşkani Ali Abdullah Salih'in partisidir. Birleşmeden önce Kuzey Yemen'de iktidari elinde tutuyordu. Birleşmeden sonra da koalisyonun birinci partisi oldu. Liberal bir anlayişa sahip olan bu parti birleşme sonrasinda gerçekleştirilen 27 Nisan 1993 seçimlerinde parlamentoda 122 üyelik kazanarak birinci parti oldu.
27 Nisan 1997 tarihinde gerçekleştirilen son seçimlerde ise 187 sandalye kazanarak tek başina hükümeti kurmaya yetecek çogunlugu elde etmeyi başardi. Bu yüzden ülkedeki hükümet halen bu partinin elindedir. Fakat bazi muhalefet partileri son seçimlere hile kariştirildigini iddia ettiler. el-Misak ve 22 Mayis adli iki periyodik yayin çikarmaktadir.
Yemen Islah Birligi: Islâmi anlayişa sahip olan bu partinin lideri Abdullah ibnu Huseyn el-Ahmer'dir. Müslüman Kardeşler cemaatinin anlayişini benimsemiş bir siyasi oluşumdur. Özellikle üniversite gençligi ve kadinlar arasinda etkili olan bu parti parlamentodaki üye sayisi bakimindan ikinci parti durumundadir. 1993 seçimlerinde parlamentoda 63 sandalye kazanmişti. 1997 seçimlerinde kazandigi sandalye sayisi ise 53'e düştü. es-Sahve (Uyaniş), el-Islah ve el-Menâr (Aydinlik) adli üç periyodik yayin çikarmaktadir.
Yemen Sosyalist Partisi: Eski Güney Yemen'de iktidari elinde tutan, birleşmeden sonraki geçiş döneminde de Genel Halk Kongresi'yle birlikte hükümeti oluşturan partidir.
Ali Sâlim el-Beyd'in liderligindeki bu parti 1993 seçimlerinde parlamentoda 56 sandalye kazandi. Bu kadar sandalye kazanmasi o tarihte henüz Güney Yemen'de ipleri elinde tutuyor olmasindan kaynaklaniyordu. Bundan dolayi o bölgede halki Sosyalist Parti'ye oy vermeye zorladi. Ancak 1997 seçimlerinde sadece iki sandalye kazanabildi.
Arap Sosyalist Baas Partisi: Irak'ta hâkim olan Baas ideolojisini savunur. Lideri Kâsim Selâm'dir. Üye sayisi birkaç bini geçmezken, sahip oldugu diş destekten ve Irak - Yemen ilişkilerinden yararlanarak etkili bir konum kazanmiştir. el-Cemahir adli bir yayin çikarmaktadir.
Yemenliler Birligi Partisi: 1967 öncesinde Güney Yemen'de faaliyet gösteriyordu. 67'den sonra faaliyetleri donduruldu ve birleşme sonrasinda yeniden siyaset sahnesine çikti. Arap kavmiyetçiligini savunan muhafazakâr bir anlayişa sahiptir. Daha çok Güney Yemen'de etkilidir. er-Re'y ve el-Hak adli iki yayin organi çikarmaktadir.
Cumhuriyet Partisi: Muhafazakâr ve liberal bir anlayişa sahiptir. es-Seb'in (Yetmiş) adli bir yayin organi vardir.
Nasirci Demokratik Parti: Eski Misir diktatörü Cemal Abdünnasir'in fikirlerini savunmaktadir.
Nasirci Birlik Partisi: Arap kavmiyetçisi ve nasirci bir partidir.
Yemen'de bunlarin dişinda da birçok siyasi parti bulunmaktadir.
Idari bölünüş: 17 ilden meydana gelir.
Tarihi: Yemen'e Islâm, Resulullah (a.s.)'in sagliginda girmiştir. Resulullah (a.s.) Medine'de Islâm devletini kurdugunda Yemen, Iran nüfuzu altindaydi ve Iranlilar o dönemlerde Bâzân adli bir kişiyi Yemen valisi olarak tayin etmişlerdi.
Aslen Iranli olan bu kişi Resulullah (a.s.)'in davetiyle Müslüman olmuş ve Islâm devleti onu Yemen valiliginde tutmuştur. H. 9 (M. 631) yilinda Bâzân'in vefat etmesi üzerine Resulullah (a.s.) onun yönetimi altindaki bölgeleri Bâzân'in oglu Şehr, Ebu Musa el-Eş'ari (r.a.), Yâli ibnu Umeyye ve Muaz ibnu Cebel (r.a.) arasinda paylaştirdi. Resulullah (a.s.), h. 9 yilinda da Hz. Ali (r.a.)'yi halkini Islâm'a davet etmesi için Yemen'e gönderdi. Hz. Ali (r.a.)'nin daveti etkili oldu ve Yemen halki kitleler halinde Islâm'a girdi. Resulullah (a.s.)'in sagliginda Yemen'de Abhele el-Esved el-Ansi adli bir kişi peygamberlik iddiasinda bulundu ve kendi kabilesini etrafina toplamayi başardi.
Etrafina topladigi insanlarla Yemen'in önemli bir kismini işgal etti. Yukarida sözü edilen eski Yemen valisi Bâzân'in oglu ve Resulullah (a.s.) tarafindan Yemen'in bir bölümünün idaresi kendisine verilmiş olan Şehr'i öldürdü. Bu kişi daha sonra zorla kendine eş yaptigi Merzebâne adli kadinin bazi yakinlariyla birlikte düzenledigi bir komplo sonucu öldürüldü ve etrafina topladigi kişiler de dagildi.
Yemen 820'ye kadar halife tarafindan gönderilen valilerce yönetildi. 820'den sonraki Yemen tarihi biraz karişiktir. Bu tarihten sonra ülkenin degişik bölgelerinde degişik yönetimler kurulmuştur. Bunlardan kisaca söz edelim:
820'de Yemen'in bir bölümünde Şiiligin bir kolu olan Zeydiyye mezhebini benimsemiş Ziyadiler yönetimi kuruldu. Ziyadiler, Abbasilere tabi özerk bir devlet kurmuş ve 1022 yilina kadar iktidarlarini sürdürmüşlerdir. Ancak Ziyadiler Yemen'in tamamina hükmedemediler.
San'a çevresine 861-997 yillari arasinda Ya'furiler hükmettiler. Yafuriler sünniydiler ve onlar da Abbasiler'e tabiydiler. Yafurilerin bölgeleri kisa bir süre Karmatilerin eline geçti. 997'de Ressiiler Yafuri devletini ortadan kaldirdilar. Ressiler Yemen'in Sa'de çevresinde yönetim kurmuşlardi. Zeydiyye mezhebinden olan Ressiilerin saltanati 1300 yilina kadar sürdü.
Yukarida zikredilen Ziyadiler yönetiminin 1022'de yikilmasindan sonra onlarin bölgelerinde Neccahiler yönetimi kuruldu. Neccahiler sirasiyla Abbasiler, Selçuklular ve Fatimiler'e tabi olarak Yemen'in bazi bölgelerinde 1159'a kadar hüküm sürdüler.
1038'de San'a'nin batisindaki Mesar şehrini başkent edinen Sulayhiler yönetimi kuruldu. Fatimiler'e tabi olan ve Şiiligi benimseyen Sulayhilerin saltanati 1099'a kadar sürdü.
1099'da San'a ve çevresinde Hemdaniler yönetimi kuruldu. Sirasiyla Fatimiler'e, Selçuklular'a ve Eyyubiler'e tabi olan Hemdaniler yönetimi 1174'e kadar ayakta kaldi. Hemdanilerin çogunlugu Zeydi, bazilari da Ismailiyye şiasindandi.
1159'da Zebid ve çevresinde Mehdiler yönetimi kuruldu. Harici olan Mehdilerin saltanati 1174'e kadar sürdü. Mehdiler önce Fatimiler'e sonra Eyyubiler'e tabi oldular.
Zebid ve çevresinde 1229-1454 yillari arasinda sünni olan Resuliler hüküm sürdüler. Resuliler de önce Eyyubiler'e sonra Memlükler'e tabi oldular.
1446-1538 tarihleri arasinda Yemen'in büyük bir kismi üzerinde Tahiriler hüküm sürdüler.
1517'den sonra Yemen'e Osmanlilar girdiler. Osmanlilar Yemen şehirlerini tek tek ele geçirerek 1538'de de Tahiriler yönetimine son verdiler.
Yemen'in Osmanlilarin eline geçmesinden sonra buradaki Zeydi imamlarin dini otoriteleri devam etmiştir. Bununla birlikte Zeydiler zaman zaman Osmanli yönetimine karşi ayaklanmalar düzenlediler.
18. yüzyilin sonlarina dogru Portekizli, Fransiz ve Ingiliz sömürgeciler Yemen'i ele geçirmek için bazi saldirilarda bulundular. Ancak Osmanli güçleri bunlara pek firsat vermediler. Bunun üzerine Ingilizler 19. yüzyilin başlarindan itibaren Aden Körfezi'nde deniz güçlerini artirdi, 1839'da da Aden'i işgal ettiler. Burayi üs edinen Ingilizler daha sonra Güney Yemen olarak bilinen bölgeyi işgal ettiler. Kuzey Yemen ise herhangi bir Avrupa ülkesinin sömürgesi durumuna düşmeden 30 Ekim 1918'e kadar Osmanli yönetiminde kaldi. Bu tarihte de bagimsiz oldu.
Türkiye Lozan anlaşmasinda Kuzey Yemen'in bagimsizligini ve Güney Yemen'in Ingiliz işgaline geçmesini resmen tanidi.
Kuzey Yemen'in bagimsiz olmasindan sonra yönetim Zeydi imamlara geçti. Osmanli Devleti'nin Yemen üzerindeki hâkimiyetinin son buldugu tarihte Zeydilerin dini lideri olan Imam Yahya 24 Şubat 1924'te kendisini Yemen krali ilan etti. Onun yönetimi 14 Şubat 1948'de öldürülmesine kadar sürdü. Öldürülmesinden sonra saltanata oglu Ahmed geçti. Onun 18 Eylül 1962'de saltanattan çekilmesi üzerine yerine oglu Seyfulislâm geçti. Seyfulislâm sadece dokuz gün tahtta kalabildi ve 27 Eylül 1962'de gerçekleştirilen darbeyle tahttan indirilerek cumhuriyet rejimi ilan edildi ve Abdüsselâl cumhurbaşkani yapildi.
Ancak bu olay ülkeyi bir iç savaşa soktu ve bu iç savaş Imam Seyfulislâm'in 1967'de saltanattan tamamen feragat etmesine kadar sürdü. 5 Kasim 1967'de Kadi Abdurrahman Iryani cumhurbaşkani seçildi. Onun yönetimi 1974 Haziran'ina kadar sürdü. Yerine Ibrahim Hamdani geçti ve 6 Şubat 1978'e kadar görevde kaldi. 6 Şubat 1978'de hâlen bu görevi yürütmekte olan Ali Abdullah Salih cumhurbaşkanligina geçti.
Güney Yemen 30 Kasim 1967'ye kadar Ingiliz işgalinde kaldi. Bu tarihte bagimsizligini elde eden Güney Yemen, Kuzey Yemen'den ayri bir devlet oldu ve ilk cumhurbaşkanligina Sa'bani getirildi. Sa'bani 22 Haziran 1969'da komünist bir darbeyle düşürüldü ve yetkilerini 5 kişilik bir başkanlik konseyi üstlendi.
Arap dünyasinin ilk komünist devleti olan Güney Yemen'in adi 30 Kasim 1970'de Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti olarak degiştirildi. Sâlim Rubai Ali de devlet başkani oldu. Devlet başkanligina 1978'de Ali Nasir Muhammed getirildi. Ayni yilin Aralik ayinda Sosyalist Parti genel sekreteri Abdülfettah Ismail devlet başkani oldu. 1980'de Ali Nasir Muhammed yeniden devlet başkani oldu. 12 Ocak 1986'da komünistler arasinda bir silahli çatişma çikti ve Ali Nasir Muhammed'in taraftarlari yenilgiye ugratildi. Bu olaylardan sonra Haydar Ebu Bekir el-Attas devlet başkani, Ali Sâlim el-Beyd de iktidari elinde tutan Sosyalist Parti'nin genel sekreteri oldu.
Iki Yemen Nisan 1990'da bir birleşme anlaşmasi imzaladi ve bu anlaşma uyarinca 22 Mayis 1990'da birleşme gerçekleştirildi. Anlaşma 22 Kasim 1992'ye kadarki sürenin geçiş süresi olarak kabul edilmesini, bu sürenin bitiminde seçim yapilmasini ve geçiş dönemi sonrasi idari mekanizmasinin bu seçim sonuçlarina göre belirlenmesini öngörüyordu.
Geçiş döneminde birleşik Yemen'in cumhurbaşkani Kuzey Yemen cumhurbaşkani Ali Abdullah Salih, cumhurbaşkani yardimcisi Güney Yemen Sosyalist Parti lideri Ali Sâlim el-Beyd, başbakani da Güney Yemen cumhurbaşkani Haydar Ebu Bekir el-Attas olacakti. Ancak Sosyalist Parti geçiş dönemi sonunda yapilacak seçimlerde bir başari elde edemeyecegini anlayinca seçimin ertelenmesini ve kendisine seçim sonrasi için bazi garantiler verilmesini istedi. Yapilan gizli görüşmeler sonunda seçimler 27 Nisan 1993'e ertelendiyse de Sosyalist Parti istedigi garantileri alamadi. Seçimlerde de önemli bir başari gösteremeyince parti lideri Ali Sâlim el-Beyd Kuzeyli yöneticileri çeşitli şekillerde itham etmeye başladi ve çok geçmeden başkent San'a'yi terk ederek Aden'e yerleşti.
Bu olaylari izleyen ithamlar 20 Şubat 1994'te silahli çatişmaya dönüştü ve Yemen yeni bir iç savaşin içine sürüklenmiş oldu. Güney Yemen tarafi 12 Mayis 1994'te Kuzey'den ayrildigini bildirerek bagimsizligini ilan ettiyse de Kuzey Yemen yöneticileri bunu kabul etmeyerek isyanci Güney Yemen birliklerinin mevzilerine yönelik saldirilarini şiddetlendirdiler. Temmuz 1994 başlarinda da Güney Yemen'in başkenti Aden'i ele geçirerek bütün Yemen'i yönetimleri altina aldilar.
Diş problemleri: Yemen'in Körfez Savaşi'nda Irak'in yaninda yer almasi bu savaşta ABD ile birlikte hareket eden Arap ülkeleri tarafindan yalniz birakilmasina yol açti. Özellikle Suudi Arabistan yönetimi Yemen'e karşi açikça cephe alarak topraklarinda çalişan bir milyon Yemenliyi hiçbir tazminat ödemeden işten çikarip sinir dişi etti. Bu uygulama Yemen'i ekonomik yönden ciddi sikintilara soktu. Suudi Arabistan yönetimi bununla da yetinmeyerek Yemen'i Arap dünyasindan tecrit etmek için birtakim siyasi girişimlerde bulundu.
Iki Yemen'in birleşmesini kendi açisindan tehdit olarak gören Suudi Arabistan'in bu ülkedeki iç savaşi körükledigi yolunda haberler yayildi. Sosyalist Parti liderinin iç savaş öncesinde Suudi Arabistan'i ve bazi Körfez ülkelerini ziyaret etmesi bu haberlerin asilsiz olmadigini gösteriyordu. Yemen'in Suudi Arabistan'la bir sinir problemi de var. Suudi Arabistan, Yemen'in petrol yönünden zengin oldugu sanilan bir bölgesi üzerinde hak iddia ediyor. Ancak son zamanlarda bu iki ülke arasinda bir yakinlaşma ve ikili problemlerin çözümü konusunda bazi ilerlemeler oldu.
Yemen'in önemli bir diş problemi de Kizildeniz'deki üç adasinin Eritre tarafindan işgal edilmesinden kaynaklanmaktadir. Hiristiyan kökenli ve sosyalist anlayiştaki Eritre cumhurbaşkani Asyas Afewerki, Israil'le de işbirligi yaparak bölgedeki birçok ülkeye saldirdi. Bu saldirilari yüzünden bölgede bir çiban başi haline gelen Afewerki, Yemen'in de Kizildeniz'deki üç adasini işgal etti. Yemen ise bu işgal karşisinda savaş yolunu tercih etmeyerek bir uluslararasi hakem kurulu oluşturulmasini istedi. Bu hakem kurulu oluşturuldu ise de henüz sorun tam anlamiyla çözülmüş degildir.
Islami Hareket: Yemen'de Müslümanlarin % 55'ini Şiiligin ehli sünnete en yakin mezhebi olan Zeydiyye mezhebi mensuplari oluşturur. Zeydilerin kendilerine özel bir hiyerarşik sistemleri vardir. Onlarin da başlarinda imamlari olur. Ancak Zeydilerdeki imamlik sistemi Caferilerdekinden farklidir. Zeydiler ayrica Caferilerden farkli olarak Hz. Ebu Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.)'in halifeliklerine karşi çikmazlar. Onlar sadece Hz. Osman (r.a.)'in halifeligine karşi çikar ve Hz. Ömer (r.a.)'den sonra halifelik hakkinin Hz. Ali (r.a.)'de oldugunu ileri sürerler. Bunun yani sira Zeydiler sünnilerin yönetimine tabi olmaya karşi çikmazlar.
Yemen'de Islâm'i devlete hâkim kilmaya çalişan hareketlerin başinda Müslüman Kardeşler'in bu ülkedeki kanadi sayabilecegimiz Yemen Islah Birligi gelmektedir. Bu hareket Eylül 1990'da siyasi parti sifati kazanmiştir.
Ekonomi: Yemen ekonomisi birinci derecede tarim ve hayvanciliga dayanir. Tarim ürünlerinden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasiladaki payi % 21'dir. Çalişan nüfusun % 71.5'i tarim alaninda iş görmektedir. Ürettigi tarim ürünlerinin başinda tahil, pamuk, hurma, muz, dari, kahve ve çeşitli meyve ve sebzeler gelir. Bunun yani sira deniz ürünlerinden ve tuzdan da önemli miktarda ihracat geliri elde edilmektedir. Güney Yemen'de petrol ve dogal gaz çikarilmaktadir. Tuz, petrol ve dogal gaz dişinda önemli bir yerel kaynaga sahip degildir.
Para birimi: Yemen Riyali.
Kişi başina düşen milli gelir: 550 dolar.
Diş ticaret: Ihraç ettigi ürünlerinin başinda ham petrol, dogal gaz (bu ikisinin ihracattaki payi: % 89), canli hayvan, hurma, kahve ve çeşitli tarim ürünleri gelir. Ithal ettigi mallarin başinda da ulaşim araçlari, makineler, savunma araçlari, elektrikli ve elektronik araçlar ve bazi gida maddeleri gelmektedir. Diş ticareti daha çok ABD, Japonya, Avrupa Birligi ülkeleri, Körfez ülkeleri ve Sudan'ladir.
Sanayisi: Güney Yemen'de petrol tesisleri mevcuttur. Diger sanayi kuruluşlarinin başinda hazir gida maddeleri, meşrubat ve sigara üreten tesisler gelir. Bu tesisler tüm sanayi kuruluşlarinin % 52'sini oluşturmaktadir. Bunun yani sira tekstil, giyim eşyasi üretimi, deri işlemeciligi, agaç işleri, mobilya, kimyasal madde, ilaç, toprak eşya, inşaat malzemeleri ve madeni eşya üretimi üzerine birçok orta ve küçük sanayi tesisi bulunmaktadir. Sanayi gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasiladaki payi % 9'dur. Çalişan nüfusun % 4.4'ü sanayi sektöründe iş görmektedir.
|